تقوا یکی از مهمترین امور دینی است که قرآن کریم در شماری از آیات که به 258 آیه می‌‌رسد به آن پرداخته است و این بیانگر اهمیت تقوا است، زیرا در زندگی انسان نفوذ دارد و تمام اجزای زندگی را در بر می‌گیرد.

معنی کلمه تقوا: تقوت در اصل به معنی قرار دادن نفس در حفاظت و حراست است. مسلماً به خاطر خوف و بیم از چیزی نفس در حفاظت قرار داده می‌‌شود.

بدون شک بیم از عذاب خدا اصل همه‌ی بیم‌ها و خوف‌ها می‌‌باشد. کلمه تقوا از ماده« وقی» گرفته شده است.« وقی» یعنی برای حمایت خود و چیز دیگر مانعی قرار داد وقتی به تو گفته می‌‌شود« اِتَّقِ الله» یعنی میان خود و خشم خدا مانع و حفاظی قرار ده و به این ترتیب فرموده‌ی رسول الله(صل الله علیه و سلم) را می‌‌فهمیم که می‌‌فرمایند: اِتَّقُوا النّارَ وَ لَو بِشِقَّ تَمرَةٍ.( بخاری) میان خود و آتش مانعی قرار دهید اگرچه با نیم خرما باشد تا اینکه این نیم خرما بیاید و میان تو آتش حایل قرار گیرد.

پس تقوا وقتی حاصل می‌‌گردد که انسان به سوی پروردگار روی آورد و جز او کسی را پرستش و عبادت نکند و از کارهای ناپسندیده و گناه، شرک، ظلم و انحراف از شریعت او دوری نماید.

تقوا در اصطلاح:« تقوا این است که خداوند تو را در جایی بیابد که دستور داده است و در جایی نیابد که نهی کرده است». تعریف آن چه ساده است؛ به تو دستور داده است که به پدر و مادرت نیکی کن و تو را می‌‌یابد که به آنها نیکی می‌کنی. به تو دستور داده که است که در مسجد نماز بخوانی و آن جا تو را می‌‌یابد. تو را از رفتن به فلان جا نهی کرده است پس تو را نمی‌یابد که مال حرام بخوری. تو را از اذیت کردن همسرت بازداشته است، پس تو را چنین نمی‌یابد و...

تقوا و ارکان زندگی:

تقوا ارزش والایی دارد، چون در همه‌ی زندگی ما وارد می‌‌شود؛ در هرچه خداوند فرمان داده و هرچه خداوند از آن نهی کرده است و به هر بخش کوچک از بخش های زندگی ما ربط دارد. برای مثال:

1- تقوا و معاملات:

اشتباه می‌‌کند کسی که معتقد است که تقوا فقط به عبادت‌ها ربط دارد، چون خواهیم دید که به معاملات نیز ربط دارد و خداوند متعال در سخت‌ترین معاملات به تقوا امر می‌‌کنند و می‌‌فرماید: یا أیُها الَّذینَ آمَنوا اتَّقوا اللَهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَوا إن کُنتُم مُؤمِنینَ : ای کسانی که ایمان آورده اید تقوای خدا را پیشه کنید و اگر مومن هستید آنچه را از ربا باقی مانده است رها سازید. [بقره/278] 

چرا ربا از این همه معالمه؟!

چون ترک ربا به انسان گران تمام می‌‌شود، چون نفس به طور فطری حب مال و جب افزایش آن را دارد و ربا این کار را می‌‌کند. یعنی مال با آن ظاهراً افزایش می‌‌یابد، به این خاطر در این جا تقوا واجب است. بنابراین وقتی تقوا در سخت‌ترین چیز یعنی معاملات ربوی مطلوب است، پس به طریق اولی در هر معامله‌ای که از نظر سختی پایین تر از معاملات ربوی است، مطلوب است.

2- تقوا و روابط اجتماعی:

خداوند متعال تقوا را به سخت‌ترین چیز در ارتباطات اجتماعی یعنی طلاق ربط می‌‌دهد و سوره‌ی کاملی به نام سوره‌ی طلاق نازل می‌‌کند. با وجود اینکه سوره‌ی طلاق یک سوره کوچک است چهار بار در آن به تقوا دستور می‌‌دهد: چرا؟! چون کسی که در وقت طلاق دادن همسرش تقوا دارد در بقیه‌ی رفتارها تقوا برایش آسان خواهد بود.

خداوند متعال در این سوره می‌‌فرماید: یا أَیُهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقتُمُ النِّسَآءَ فَطَلَّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحصُوا العِدَّةَ وَاتَّقُوا اللّهَ رَبَّکُم لَا تُخرِجُوهُنَّ مِن بُیُوتِهِنَّ: ای پیامبر! وقتی خواستید زنان را طلاق دهید، آنان را در وقت فرا رسیدن عده طلاق دهید و حساب عده را نگه دارید، تقوای خدا را پیشه سازید، زنان را از خانه هایشان بیرون نکنید.[طلاق/1]

 ببین چگونه امر به تقوا در وسط موضوع طلاق آمده است تا احساس کنی که تقوا در این امر ریشه دوانیده است. پس در ادامه می‌‌فرماید: وَ لَا یَخرُجنَ إِلَّآ أَن یَأتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ: زنان هم از خانه های شوهرانشان بیرون نشوند مگر این که مرتکب کار زشت آشکاری شوند. وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجًا: هرکس تقوا پیشه کند و میان خود و خشم خدا مانعی قرار دهد خدا راه نجاتی را برای او فراهم می‌‌سازد.[طلاق/2] پس ارتباط تقوا تا بعد از طلاق هم ادامه دارد، گویی خداوند متعال می‌‌خواهد بگوید: اگر تقوای خدا در طلاق رعایت شود، خداوند متعال هر کدام را از جایی که گمان نمی‌برد، روزی می‌‌دهد.

3- تقوا و اخلاق:

قرآن کریم تقوا را به سخت‌ترین و مهم‌ترین اخلاق یعنی غیبت ربط می‌‌دهد و می‌‌فرماید: وَ لَا یَغتَب بَعضُکُم بَعضاً أَیُحِبُّ أَحَدُکُم أَن یَأکُلَ لَحمَ أَخِیهِ میتًا فَکَرِهتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ : غیبت یکدیگر را نکنید، آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌ی خود را بخود؟ به یقین همه‌ی شما از مرده خواری بدتان می‌‌آید، تقوای خدا را پیشه سازید، بی گمان خداوند بس توبه پذیر و مهربان است.[حجرات/12] 

 پس چه زیباست زندگی‌ای که در آن تقوا حاکم بر تمامی امورش باشد.

4- تقوا و عبادت‌ها:

وقتی قرآن کریم عبادتی را انتخاب کرد تا آن را به تقوا ربط دهد آن عبادتی بود که به وقت زیاد و مشقت درازی نیاز دارد؛ یک ماه کامل یعنی سی روز و بدیهی است که آن روزه است. چرا؟ چون یکی از سخت‌ترین عبادات است. انسان را از خوردن و آشامیدن و هم بستری باز می‌‌دارد به اضافه‌ی تمام محرمات دیگر. می‌‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ: ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده اند. چرا؟ لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ ( تا تقوا پیشه سازید.)[بقره/183]

 مهمترین توشه تقواست. قرآن کریم تقوا را به توشه (خوراک) ربط می‌‌دهد و می‌‌فرماید: وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقوَی : توشه بگیرید که بهترین توشه تقواست.[بقره/197]

 انسان را به توشه گرفتن امر می‌‌کند و اشاره می‌‌کند که بهترین توشه که می‌‌توان از آن بهره گرفت تقواست. چنان که باید تقوا پیشه سازید. خداوند به عموم مؤمنین به طور قطع امر می‌‌کند و می‌‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ (‌ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الله را پیشه سازید). نه هر تقوایی، بلکه (إِتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ) چنان که باید تقوای الله را پیشه سازید و (حَقَّ تُقَاتِهِ) یعنی چنان تقوایی که سزاوار اوست. سبحانه و تعالی، به این معنی که تو را در جایی ببیند که تو را فرمان داده است و تو را در جایی که نهی کرده است، نبیند. سپس تقوا را برای تمام بشریت عمومیت می‌‌دهد و می‌‌فرماید: یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُم إنَّ زَلزَلةَ السَّاعَةِ شَیءٌ عَظِیمٌ : ای مردم در برابر پروردگارتان تقوا پیشه کنید، واقعاً زلزله‌ی هنگامه‌ی رستاخیز چیز بزرگی است.[حج/1]. در این آیه اشاره می‌‌شود به ارتباط میان تقوا و زلزله‌ی قیامت و ضرورت این که انسان در میان خود و عذاب خداوند حایل و مانعی قرار دهد.

سپس قرآن کریم از کسانی که تقوای خدا را پیشه نمی‌سازند، با اینکه او سزاوار و شایسته تقواست و از غیر او ترس و تقوا دارند، ابراز شگفتی می‌‌کند؛ خداوند متعال می‌‌فرماید: لَهُم مِن فَوقِهِم ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِن تَحتِهِم ظُلَلٌ ذَلِکَ یُخَوِّفُ اللّهُ بِهِ عِبَادَهُ یَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ: بالای سرشان سایبان هایی از آتش و در زیر پاهایشان سایبان هایی از آتش دارند (بلکه از هر سو آتش بر آنان خیمه زده است و طبقات آتش اینان را فرا گرفته است) این چیزی است که خداوند بندگان خود را از آن می‌‌ترساند پس‌ای بندگانم تقوای مرا پیشه سازید (خویش را از عذاب من بپرهیزید)[زمر/16].

ثمره های تقوا در دنیا و آخرت:

1- افزایش علم و دانش:

وَاتَّقُوا اللَّهَ و یُعَلَّمُکُمُ اللَّهُ (بقره/282) : تقوای اللَّه را رعایت کنید، و خدا هم به شما علم و دانش می‌‌آموزد.

2- بودن در معیت و همراهی پروردگار: وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ المُتَّقِینَ (بقره/194) تقوای اللَّه را رعایت کنید و بدانید که اللَّه با تقوا پیشگان است.

3- رهایی از بحران‌ها: وَ لَو أنَّ أَهلَ القُرَی ءَامَنُوا وَاتَّقُوا لَفَتَحنَا عَلَیهِم بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَآءِ وَالأَرضِ (اعراف/96) : اگر ساکنان این شهرها ایمان می‌‌آوردند و تقوا پیشه می‌‌ساختند برکت های آسمان و زمین را بر روی آنان می‌‌گشودیم.

4- هم نشینی با دوستداران، دوستان و محبوبان در بهشت: الأَخِلَّآءُ یَومَئِذٍ بَعضُهُم لِبَعضٍ عَدُوٌّ إلَّا المُتَّقِینَ (زخرف/67) : در روز قیامت دوستان صمیمی دشمن همدیگرند مگر تقوا پیشه گان.

5- استقبال فرشتگان در روز قیامت به بهترین وجه: وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوا رَبَّهُم إِلَی الجَنَّةِ زُمَرًا (زمر/73) : کسانی که تقوای پروردگارشان را رعایت می‌‌کنند گروه گروه به سوی بهشت راهنمون می‌‌شوند.

6- روز قیامت از هیئتی هستند که نزد خداوند رحمان می‌‌روند و در ضیافت او می‌‌باشند: یَومَ نَحشُرُ المُتَّقِینَ إِلَی الرَّحمَنِ وَفدًا (مریم/85) : روزی که تقوا پیشه گان را گروه گروه در پیشگاه خدای رحمان جمع می‌‌نماییم.

7- تقوا موجب جلب تأییدات و کمکهای الهی است و می‌‌فرماید: إِنَّ الأَرضَ لِلَّهِ یُورِثُهَا مَن یَشَآءُ مِن عِبَادِهِ وَالعَقِبَةُ لِلمُتَّقِینَ (اعراف/128) : بی گمان خداوند زمین را به کسانی از بندگانش واگذار می‌‌کند که خود بخواهد و سرانجام نیک و عاقبت خیر از آن پرهیزگاران است.

8- رسیدن به لطف و رحم الهی از ثمرات تقواست. قرآن می‌‌فرماید: وَ رَحمَتِی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ فَسَأَکتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤمِنُونَ : رحمت من همه چیز را در بر گرفته است و آن را برای کسانی در بر خواهم داشت که تقوا و پرهیزگاری را پیشه کنند و زکات بدهند و به کتابهای آسمانی و نشانه های گسترده‌ی جهانی ایمان بیاورند.

9- بخشایش گناهان: وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّر عَنهُ سَیِّئَاتِهِ وَ یُعظِم لَهُ أَجرًا (طلاق/5) : هرکس تقوای الهی را پیشه سازد، خداوند بدی‌ها و گناهان او را محو می‌‌کند و پاداشش را بزرگ می‌‌گرداند.

10-بهشت برای متقیان آماده و مهیا گشته است، یعنی به خاطر آنان آفریده شده است: وَ سَارِعُوا إِلَی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم وَ جَنَّةٍ أُعِدَّت لِلمُتَّقِینَ (آل عمران/133) : بشتابید به سوی آمرزش پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن به اندازه آسمان‌ها و زمین است و برای تقوا پیشه گان آماده شده است.

فضیلت تقوا و صفات متقیان را از زبان قرآن شنیدید و به نتیجه‌ی پر خیر وبرکت آن برای فرد و جامعه آگاهی پیدا کردید پس جای تعجب نیست که قرآن عنایت کامل خود را متوجه پرهیزگاری نماید و با بیان بسیار بلیغ که نشان دهنده‌ی عمق روحانیت و معنویت اسلامی است مردمان را بدان دعوت نماید.

اگر جامعه انسانی ارزش پرهیزگاری و تقوا را می‌‌شناخت و بدان عمل می‌‌کرد، آتش فتنه و فسادی که زبانه می‌‌کشد و جهان را به کام خود می‌‌کشاند، خاموش می‌‌گردید و امنیت و آرامش بر تمام دنیا سایه گستر می‌‌شد.پس‌:

ای برادر! در رفتار با همسر و فرزندانت تقوای خدا را پیشه کن!

ای خواهر! در رفتار با همسرت تقوای الهی را در پیش بگیر و با نیکی با او معاشرت کن و در رفتار با فرزندانت نیز تقوای خداوند را پیشه ساز و به خوبی آنان را تربیت کن!

ای جوان! تقوای خدا را پیشه کن، از گناهان و معاصی بپرهیز، به ریسمان محکم الهی چنگ بزن و در رفتار با پدر و مادرت از خدا بترس. ای مردم! در همه زندگیتان؛ در عبادت ها، اخلاق، معاملات و روابط اجتماعی تقوای خداوند را پیشه سازید.

منابع: 1- کتاب هدایت، عمرو خالد

2- کتاب روح الدین اسلامی، عنیف عبدالفتاح طباره

3- کتاب تفسیر نور، دکتر مصطفی خرم دل